انجام طرح پژوهشی: مراحل، نکات کلیدی و نمونه تکمیل شده

اولین قدم در انجام طرح پژوهشی انتخاب موضوعی است که هم برای شما جذاب باشد هم در حوزه تخصصی شما معنا داشته باشد و هم از نظر منابع و زمان قابل اجرا باشد. برای دانشجو ها بهتر است موضوع نه خیلی کلی و مبهم باشد و نه آن قدر محدود که پیدا کردن داده برای آن سخت شود. برای هیئت علمی و سازمان ها علاوه بر علاقه علمی باید به اولویت های پژوهشی دانشگاه یا سازمان و نیاز های واقعی میدان هم توجه کنید.

در این مرحله بهتر است چند بار موضوع را بازنویسی کنید تا به یک بیان مسئله روشن برسید یعنی جمله ای که به زبان ساده بگوید دقیقا چه مشکلی را در چه زمینه ای و برای چه گروهی می خواهید بررسی کنید.

بعد از انتخاب اولیه موضوع باید کار هایی را که قبلا در این زمینه انجام شده مرور کنید تا بفهمید دقیقا کجا قرار است حرف تازه ای بزنید. این همان بخشی است که معمولا در بیان مسئله و پیشینه نظری طرح پژوهشی دیده می شود. برای دانشجویان این کار یعنی مرور پایان نامه ها و مقاله های مرتبط و برای طرح های سازمانی یعنی مطالعه گزارش ها و داده های موجود داخلی و بیرونی.

هدف این مرحله پیدا کردن شکاف پژوهشی است یعنی نقطه ای که در آن هنوز سوالی بی پاسخ یا مسئله ای حل نشده وجود دارد و طرح شما می تواند آن را پوشش دهد. بدون این مرحله طرح پژوهشی شما به راحتی از طرف داوران به عنوان تکرار کار های قبلی شناخته می شود.

حالا که مسئله روشن تر شده است باید مشخص کنید دقیقا دنبال رسیدن به چه اهدافی هستید و چه سوال هایی را می خواهید پاسخ دهید. در طرح های کمی معمولا علاوه بر سوال ها فرضیه هایی هم تنظیم می شود که قرار است در جریان پژوهش آزمون شوند. در طرح های کیفی و بسیاری از طرح های سازمانی تاکید بیشتر بر سوال های اصلی و فرعی است تا فرضیه های دقیق آماری.

اهداف باید مشخص قابل اندازه گیری واقع بینانه و مرتبط با مسئله باشند و تعداد آن ها آن قدر زیاد نباشد که اجرای طرح را غیر واقعی کند. داوران طرح پژوهشی معمولا در همین جا تشخیص می دهند که شما مسئله را واقعا فهمیده اید یا فقط چند هدف کلی و شعاری نوشته اید.

در این مرحله باید تصمیم بگیرید با چه روشی قرار است به سوال ها پاسخ دهید. آیا روش شما کمی است کیفی است یا ترکیبی از هر دو. جامعه آماری شما چه کسانی هستند از چه روشی برای نمونه گیری استفاده می کنید و با چه ابزار هایی داده ها را جمع آوری خواهید کرد پرسش نامه مصاحبه مشاهده اسناد و مدارک آزمایش و غیره.

برای دانشجو ها و هیئت علمی طراحی درست روش تحقیق کلید پذیرش طرح و چاپ مقاله در آینده است. در طرح های سازمانی و کسب و کاری نیز اگر روش جمع آوری داده ضعیف باشد مدیران به نتایج اعتماد نخواهند کرد. در همین نقطه استفاده از تجربه یک روش پژوهش شناس یا آشنا با روش های آماری و کیفی می تواند ریسک خطا را به شکل جدی کم کند.

حالا نوبت آن است که همه چیز را در قالب رسمی طرح پژوهشی یا پروپوزال بنویسید. دانشگاه ها صندوق های پژوهشی و سازمان ها معمولا فرم های مشخصی دارند که باید بخش های مختلف را در آن ها پر کنید از مشخصات مجری و همکاران گرفته تا بیان مسئله پیشینه اهداف روش جدول زمان بندی بودجه و ملاحظات اخلاقی.

در این مرحله علاوه بر محتوا نحوه نوشتن و چینش بخش ها هم مهم است. یک طرح پژوهشی که خوب نوشته شده باشد داور را قدم به قدم جلو می برد سوال ها را پیش بینی می کند و به آن ها پاسخ می دهد. برعکس نوشتن شتاب زده و شلخته حتی اگر ایده خوبی پشت طرح باشد احتمال پذیرش را کم می کند.

بعد از تدوین طرح پژوهشی نوبت ارسال آن برای داوری علمی است. در دانشگاه ها معمولا طرح ابتدا در گروه آموزشی بررسی می شود سپس در شورای پژوهشی یا کمیته تخصصی تصویب می شود و در برخی حوزه ها مانند علوم پزشکی نیاز به دریافت کد اخلاق نیز وجود دارد. در طرح های سازمانی نیز طرح باید در سطح کارشناسی و مدیریتی بررسی و تایید شود.

در این مرحله ممکن است داوران از شما بخواهند بخش هایی از طرح را اصلاح کنید بودجه را واقع بینانه تر بنویسید یا روش تحقیق را دقیق تر توضیح دهید. پاسخ دهی حرفه ای به این بازخورد ها بخشی از فرایند طبیعی انجام طرح پژوهشی است و نه نشانه رد قطعی کار.

بعد از تصویب علمی و اداری اجرای واقعی طرح شروع می شود. اینجا جایی است که باید طبق همان برنامه ای که در طرح نوشته اید نمونه ها را انتخاب کنید با آن ها تماس بگیرید پرسش نامه ها را اجرا کنید مصاحبه ها را انجام دهید اطلاعات را ثبت کنید و همه این ها را با دقت و طبق اصول اخلاق پژوهش پیش ببرید.

در طرح های دانشجویی مشکل رایج کمبود زمان و نداشتن برنامه دقیق برای جمع آوری داده ها است. در طرح های سازمانی نیز ممکن است دسترسی به داده های داخلی یا همکاری واحد های مختلف سازمان چالش ایجاد کند. داشتن یک برنامه اجرایی واقع بینانه و پیگیری منظم در این مرحله حیاتی است.

پس از جمع آوری داده ها باید آن ها را با روش هایی که قبلا در طرح وعده داده بودید تحلیل کنید. در طرح های کمی این کار معمولا با نرم افزار های آماری انجام می شود و در طرح های کیفی از روش هایی مانند تحلیل مضمون کدگذاری یا تحلیل محتوا استفاده می شود. در طرح های کسب و کاری و سازمانی تحلیل داده ها به مدل های مالی سناریو های مختلف و مقایسه گزینه ها منجر می شود.

تحلیل فقط تولید جدول و نمودار نیست بلکه مهم تر از آن تفسیر نتایج و پاسخ دادن به سوال های پژوهش است. در اینجا است که کیفیت طراحی مراحل قبلی خود را نشان می دهد و مشخص می شود آیا داده های شما واقعا به سوال اصلی پاسخ می دهند یا نه.

آخرین مرحله انجام طرح پژوهشی تبدیل نتایج به خروجی هایی است که بتوانند در دانشگاه مجلات علمی یا محیط سازمانی مورد استفاده قرار بگیرند. برای دانشجو ها این خروجی معمولا پایان نامه و یک یا چند مقاله است برای هیئت علمی علاوه بر مقاله ها گزارش نهایی برای نهاد حامی و طرح های ادامه دار اهمیت دارد و برای سازمان ها گزارش مدیریتی داشبورد های تحلیلی مدل های تصمیم گیری یا طرح های توجیهی به زبان قابل فهم برای مدیران.

اگر از ابتدا طرح پژوهشی را با نگاه به خروجی نهایی طراحی کرده باشید تبدیل آن به مقاله کتاب گزارش سازمانی یا business plan بسیار ساده تر خواهد بود و بخشی از این مسیر را می توانید با همکاری تیم های حرفه ای در حوزه نشر و طراحی مدل کسب و کار طی کنید.